Onderzoek: coronavirus veroorzaakt chaos in de hersenen

Corona blijkt hard toe te slaan in het brein, ontdekten Amsterdamse onderzoekers tot hun verbazing. Dat kan verklaren waarom patiënten hun smaak en reuk verliezen en ‘vergeten’ te ademen – maar ook waarom sommige patiënten langdurig last houden van concentratiestoornissen, hartkloppingen en geheugenverlies.

Opgezwollen en vervormde cellen. Kleverige propjes en netjes verdedigingseiwitten. Weefsels vol geactiveerde immuuncellen, die strijdend ten onder zijn gegaan. Amsterdamse wetenschappers ‘wisten niet wat ze zagen’ toen ze de hersenen van 21 overleden coronapatiënten onder de microscoop bestudeerden. Het nieuwe virus blijkt niet alleen in de longen, maar ook in de hersenen omvangrijke ontstekingsschade aan te richten.

Toegegeven, de patiënten die hoogleraar pathologie Paul van der Valk en zijn collega’s van Amsterdam UMC onderzochten, waren overleden aan de gevolgen van het virus. ‘Je weet niet of je dit beeld ook zou aantreffen bij minder zieke patiënten’, zegt Van der Valk. Maar als de analyse iets laat zien, is het wel dat corona veel meer is dan zomaar een longziekte. ‘Het is bijna een systeemziekte’, zegt Van der Valk. ‘Eigenlijk doen alle organen mee.’

Veel virusdeeltjes troffen de onderzoekers in de weefsels van de overleden patiënten niet; in de hersenen was zelfs helemaal geen virus te vinden. Maar ontstekingsschade was er des te meer. In de longen, uiteraard. Maar ook in de lever. De nieren. Het hart. En in de hersenen: zo was bij haast alle patiënten de reukzenuw aangetast, wat wel eens het opvallende verlies van smaak en reuk bij corona zou kunnen verklaren.

Ademhalingskern
Opvallend is ook de aantasting van een gebiedje hoog in de nek dat onder meer het automatisme van het ademhalen regelt, vindt Van der Valk. ‘We weten dat deze patiënten soms rondlopen met te weinig zuurstof in het bloed. Totdat ze opeens acuut benauwd worden.’ Verleidelijk om een verband te zien met de aangetaste ademhalingskern, denkt Van der Valk.

Maar eigenlijk zit de schade overal. ‘De kleine hersenen, de grote hersenen: overal waar je kijkt zie je deze ontstekingsschade’, schetst de patholoog. ‘We waren onder de indruk van de hersenafwijkingen die we zagen.’ Zo vond het team overal dichte drommen geactiveerde ‘microgliacellen’, schrijven ze in The Lancet Microbe, antennes die het immuunsysteem dirigeren. ‘Ze zijn supergeactiveerd. Op hol geslagen, bijna. Waarschijnlijk hebben ze tevergeefs geprobeerd de immuunactiviteit nog te onderdrukken.’

Het brein heeft een eigen immuunsysteempje, dat op een lage stand staat ingesteld om te voorkomen dat de afweer te snel geprikkeld raakt en schade aanricht. Maar kennelijk weet het virus dat hersenimmuunsysteem toch van zijn stuk te krijgen, vertelt Van der Valk. ‘Het immunologisch beeld dat we hier zien is zeldzaam. Maar bij Covid zien we het bij haast alle patiënten.’

Dat kan mogelijk een verklaring bieden voor ‘lange covid’, het fenomeen waarbij patiënten die vaak niet eens zo ziek zijn geweest nog maandenlang last houden van geheugenverlies, hoofdpijn, extreme vermoeidheid en ‘hersenmist’, een vaag gevoel in het hoofd.

Lange covid
‘We hebben er geen bewijs voor. Maar het is zeer goed voorstelbaar dat het hiermee te maken heeft’, zegt Van der Valk. Andere wetenschappers wezen al op een opvallende overeenkomst tussen ‘lange covid’ en een verstoord autonoom zenuwstelsel: patiënten hebben vaak last van hartritme- en ademhalingsstoornissen.

Het heeft er steeds meer van weg dat het coronavirus vooral het aangeboren immuunsysteem, de frontlinie van de afweer, op hol laat slaan, reageert desgevraagd internist-immunoloog Pieter van Paassen (UMC Maastricht). ‘Dat is een belangrijk nieuw idee. En hun studie ondersteunt dat.’

Zelf beschreef Van Passens groep onlangs 228 coronapatiënten bij de ergst zieken zag hij onder de microscoop immuuncellen genaamd neutrofielen een soort web uitwerpen. Precies wat Van der Valk ook zag in de weefsels die hij bestudeerde. ‘Die cellen probeerden het virus te vangen. Maar daarmee activeert hij ook de stollingsroute, wat waarschijnlijk de aanleiding is van de extreme bloedklontering die we waarnemen bij patiënten’, zegt Van Paassen.

De grote vraag is nu: hoe lang houdt dit beeld aan?’, vindt Van der Valk. Afschuwelijke verhalen hoort hij soms, ‘van mensen die maanden niet vooruit kunnen.’ Dat zou erop kunnen duiden dat het immuunsysteem, eenmaal op gang, van geen ophouden meer weet.

Anderzijds: het immuunbeeld dat Van der Valk en Paassen door de microscoop zien, heeft ook wel wat gemeen met de verlammingsziekte Guillain-Barré. ‘En dat ziektebeeld houdt op een gegeven moment op. Er is daarom goede hoop dat ook deze ontstekingsreactie van voorbijgaande aard is’, zegt Van der Valk.

Benieuwd is men vooral wat het middel dexamethason uithaalt, een ontstekingsremmer die tegenwoordig standaard wordt toegediend aan ziekenhuispatiënten met Covid-19, om de schade te beperken. Ook krijgen patiënten antistollingsmiddelen, om bloedklontering tegen te gaan.

De nieuwe ontdekkingen onderstrepen dat het nieuwe coronavirus verrassend anders toeslaat dan andere luchtwegvirussen zoals verkoudheid of griep, zegt Van der Valk. ‘Dit is een soort hit-and-run-virus. Het komt heel even langs, geeft grote schade, en is weer weg. En een aantal patiënten krijgt problemen, door die hyperreactie van hun immuunsysteem.’

Bron: de Volkskrant.nl