8 vragen over het verband tussen corona en leefstijl

Immuunsysteem Afstand houden, handen wassen en gezonder leven. Dat laatste hoort bij het corona-advies, vinden artsen. Acht vragen over een betere leefstijl: zorgt die voor meer afweer tegen corona?

Al vroeg in de coronacrisis klonk uit de ziekenhuizen: de intensive care ligt vol met COvid-patiënten met overgewicht. Driekwart, aanzienlijk meer dan wanneer je naar de hele bevolking kijkt (50 procent). En ook meer dan de grote risicocategorie, oudere mannen, van wie 65 procent te zwaar is. Een derde van de Covid-patiënten op de IC heeft met een body mass index van 30 of hoger ernstig overgewicht (obesitas).

Wat is de rol van overgewicht en obesitas bij Covid-19? Die vraag brachten het Leids Universitair Medisch Centrum, het VUMC en het Rotterdamse Erasmus UMC ertoe samen onderzoek te doen. Niet alleen de bijkomende aandoeningen, zoals een hoge bloeddruk of diabetes type 2, verslechteren de kansen van Covid-patiënten met overgewicht. Obesitas op zichzelf heeft ook invloed op het ziekteverloop, schrijven ze. Deze week publiceren zij een literatuurstudie over het verband tussen obesitas, leefstijl en de afweer tegen Covid-19.

Het is de onderbouwing van een oproep aan de ministers en staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, met Liesbeth van Rossum, hoogleraar obesitas en internist in het Erasmus MC als eerste ondertekenaar. Kom met een landelijke leefstijlcampagne, schrijven artsen, wetenschappers en gezondheidsorganisaties, want met een gezondere leefstijl kan het immuunsysteem in „enkele weken” verbeteren. Dan worden mensen met Covid-19 waarschijnlijk minder ziek en neemt de druk op de ziekenhuizen af.

Zou het zo simpel zijn? Hoe verbetert afvallen of gezond leven het immuunsysteem dan? En werkt een gezonde leefstijl voor iedereen? Acht vragen over een betere afweer tegen het nieuwe coronavirus.

1. Is obesitas net zo’n groot risico als de onderliggende aandoeningen die Covid-patiënten met obesitas hebben?
Uit verschillende studies blijkt dat niet alleen bijkomende aandoeningen, zoals hart- en longziekten de sterfte aan Covid verhogen, maar dat obesitas zonder bijkomende ziekten ook zorgt voor een ernstiger beloop en een hogere sterfte. „Ook bij jonge mensen is obesitas een extra risico om op de IC terecht te komen”, zegt Van Rossum. Obesitas brengt een aantal specifieke problemen met zich mee, zegt ze, met name een slechter werkend immuunsysteem.

2. Wat gaat er mis met het immuunsysteem als je overgewicht hebt?
Het immuunsysteem is een complex samenspel van witte bloedcellen, signaalstoffen, antistoffen en een ‘geheugen’ van immuuncellen. Indringers, zoals het SRAS-CoV-2-virus, worden op twee fronten aangepakt. De ‘aangeboren afweer’ begint meteen met het opruimen van het virus en het rekruteren van meer immuuncellen. Mensen met te veel buikvet – dat zegt meer over de risico’s dan gewicht – hebben chronische ontstekingen in de vetcellen waardoor het immuunsysteem al voortdurend hyperactief is, legt Van Rossum uit. „Daardoor kan het minder goed op andere prikkels reageren. En zo kunnen virussen makkelijker het lichaam binnendringen en zich vermenigvuldigen.”

Dan is er nog een tweede front, het verworven immuunsysteem, dat komt na een aantal dagen in actie. Die ‘adaptieve afweer’ reageert gericht op het virus en maakt specifieke antistoffen aan. Bovendien bouwt dit systeem een geheugen op voor elke afzonderlijke ziekteverwekker. „Ook die verworven afweer werkt minder goed bij obesitas”, zegt Van Rossum. „Bij griepvirussen zien we dat mensen met obesitas vaker last hebben van een ernstiger verloop en terugkerende infecties. Vaccins werken bij die mensen ook vaak minder goed dan gemiddeld.” Hoe dat bij een vaccin tegen Covid-19 zal uitpakken, moet nog blijken. „Maar als de aanmaak van antistoffen voor SARS-CoV-2 minder goed verloopt, kan het vaccin minder effectief zijn.”

3. Pikken mensen met overgewicht het coronavirus sneller op?
„Voor zover we weten niet”, zegt Van Rossum. „Iedereen die aan het virus wordt blootgesteld, kan besmet raken. De kans op een ernstig ziekteverloop is alleen groter bij overgewicht.”

4. Hebben mensen met meer gewicht ook meer virus in hun lichaam?
Het eiwit dat het virus toegang geeft tot cellen, de ACE-2-receptor, zit ook op vetcellen. Mensen met overgewicht hebben meer vetweefsel. Hoe meer vetweefsel, hoe groter het reservoir waarin het virus zich kan vermeerderen, is de theorie. Het bewijs dat meer vet meer coronavirus tot gevolg heeft, is nog niet geleverd, maar ook Gijs Goossens, obesitasonderzoeker in het Maastricht UMC, niet betrokken bij de publicatie van Van Rossum cs., acht het aannemelijk dat vet een reservoir vormt voor het virus. En dat elke paar kilo extra een ernstiger ziekteverloop kan betekenen. Van Rossum: „Als je afvalt en er zit minder vet in de cellen, zul je waarschijnlijk minder virus met je meedragen.”

5. Wat gebeurt er als je gewicht verliest?
Het Erasmus MC volgde een groep mensen met een gemiddelde BMI van 38 (dat is bijvoorbeeld 110 kilo bij een lengte van 1.70 meter). Onder begeleiding deden 27 mensen mee aan een zogenaamde Gecombineerde Leefstijl Interventie met gedragstherapie: eten volgens de Schijf van Vijf, voldoende beweging, slaap en ontspanning. Na tien weken, het eerste meetmoment, was te zien dat bij sommige deelnemers onderdelen van de  “verworven afweer” waren verbeterd: bepaalde afweercellen functioneerden beter. Na anderhalf jaar gezond leven was de afweer verder verbeterd. Van Rossum. „Deze mensen vielen gemiddeld 5 procent af. Je hoeft dus niet op een normaal gewicht te komen om verbeteringen te zien. Hoe hoger je gewicht, hoe meer winst er te halen valt.”

Het omgekeerde geldt ook, zegt ze. „Van twee weken niet bewegen gaat je afweer, ook bij een gezond gewicht, al achteruit. Een gezonde leefstijl is dus voor iedereen belangrijk.”

6. Kun je met bepaalde voeding je afweer opkrikken?
Door extra kiwi’s te eten, vergroot je je afweer niet, zei Martijn Katan, emeritus-hoogleraar voedingsleer eerder in NRC. „Daar is het immuunsysteem veel te subtiel en complex voor.” Er is geen bewijs dat bepaalde voeding een gunstig effect heeft op het verloop van Covid-19, schrijven ook de onderzoekers uit Leiden, Amsterdam en Rotterdam. „Maar het is algemeen geaccepteerd dat een eetpatroon met veel groenten, fruit, noten, peulvruchten, vis en goede vetten samengaat met minder chronische ziekten en een goede afweer.” Niet te zeggen – en lastig te onderzoeken – is of voeding belangrijker is dan beweging, slaap of ontspanning. Van Rossum: „Voor een betere afweer kan je het beste alle elementen meenemen.”

7. Als je je immuunsysteem kunt verbeteren met een gezondere leefstijl, is het dan je eigen schuld als je met overgewicht op de IC belandt?
Het gevaar van veroordeling ligt op de loer als je overgewicht aan corona verbindt, weet Van Rossum maar al te goed. „Fatshaming is een van de laatste vormen van discriminatie die nog sociaal geaccepteerd zijn”, zegt ze. „Maar ontkennen van de feiten heeft geen zin. Als maar duidelijk is: obesitas is geen leefstijlkeuze, maar een chronische ziekte. Naast een ongezonde leefstijl zijn er allerlei andere oorzaken waar patiënten niet of nauwelijks invloed op hebben, zoals erfelijke aanleg, bepaalde medicijnen en armoede. De ongezonde omgeving moet ook worden aangepakt. Maar het biedt perspectief dat je zelf met leefstijl in elk geval iets kunt verbeteren, zelfs als je niet afvalt.”

8. Komt die boodschap aan bij de mensen die het nodig hebben?
De Gecombineerde Leefstijl Interventie (GLI), een door de verzekeraar vergoed programma voor mensen met overgewicht, is bij veel patiënten en artsen nog onbekend. Op de site van VWS staat een leefstijlposter, maar die wordt nog niet actief verspreid. „Leefstijlverbetering zou onderdeel moeten zijn van de coronamaatregelen. En die boodschap moet gedeeld worden op alle tv-zenders en social media om iedereen te bereiken.”